PHÁT HIỆN NHỮNG TẤM BẢN ĐỒ TRONG NỘI TÂM.. . (Tiếp theo và Hết)
4.- PHƯƠNG THỨC ĐỔI MỚI TẤM BẢN ĐỒ NỘI TÂM
Tác giả Chris ARGYRIS là một trong những người đã trải qua suốt cuộc đời của mình để nghiên cứu và đề xuất một phương pháp nhằm đổi mới những tấm bản đồ có mặt trong nội tâm.
Phương pháp đổi mới ấy bao gồm những điểm then chốt sau đây :
Thứ nhất : Mang tấm bản đồ nội tâm ra vùng ánh sáng để khảo sát.
Những tấm bản đồ nội tâm thường bám chặt vào các tầng sâu của tâm hồn. Hơn nữa, chúng nó đã được thành hình, trong những ngày tháng xa xưa cổ đại, lúc chúng ta vừa bắt đầu học nói.
Trong tình huống hiện tại, chúng nó đã được chôn vùi, quên lảng ở đáy sâu của Vô Thức.
Tuy nhiên, như trước đây tôi đã trình bày và nhấn mạnh, những tấm bản đồ nội tâm tuy vô thức, vẫn ngày ngày điều hướng và điều hợp những chương trình hành động của chúng ta. Dưới hình thức ngụy trang, chúng nó len lỏi nằm vùng trong mọi sinh hoạt của chúng ta như : lề lối ghi nhận và gạn lọc những tin tức, cách thức thuyên giải các sự kiện, những phản ứng xúc động và tình cảm, chiều hướng kết dệt những quan hệ tiếp xúc và trao đổi với người khác.
Một cách đặc biệt, chúng nó thoát ra ngoài, qua con đường sử dụng ngôn ngữ mập mờ, úp mở, thiếu chính xác.
Nếu ngày ngày học hỏi, thực tập, tôi luyện khả năng LẮNG NGHE mình và LẮNG NGHE người khác một cách cẩn trọng, chúng ta có thể tiếp cận và chuyển hóa những tấm bản đồ nội tâm. Nhờ đó, chúng ta tránh được bao nhiêu ngộ nhận, tranh chấp và xung đột. Cũng nhờ đó, chúng ta có thể làm vơi bớt bao nhiêu khổ đau cho mình và cho người khác, trong lòng Quê Hương và cuộc đời.
Thứ hai : Lắng nghe và chuyển hóa ngôn ngữ.
Ba cơ chế - tổng quát hóa, thanh lọc và ý nghĩa chủ quan - là những phương tiện rất cần thiết trong công việc học tập.
Nhờ những cách làm nầy, chúng ta rút gọn, tóm lược, sắp xếp những bài học và kiến thức vào trong kho tàng hoài niệm.
Tuy nhiên, khi nói về mình, về người khác hay là khi mô tả một sự việc được chúng ta chứng kiến, chúng ta cũng dễ dàng bóp méo và xuyên tạc nhiều tin tức, vì những cơ chế nầy.
Qua bao nhiêu nhận xét ấy, tôi muốn nhấn mạnh một điều : trong những quan hệ trao đổi với người khác, ngôn ngữ được chúng ta dùng hằng ngày, là nguồn gốc có phể phát sinh nhiều ngộ nhận, gây ra những tranh chấp và xung đột trầm trọng. Cho nên khi ý thức về ảnh hưởng của ngôn ngữ, chúng ta đã bắt đầu tôn trọng con người đang tiếp xúc với chúng ta. Nhờ vào đó, chúng ta có thể chuyển hóa những quan hệ giữa chúng ta và người ấy, từ tiêu cực thành tích cực. Từ tê liệt hoặc phá hoại thành xây dựng và năng động.
THỨ BA : Suy diễn một cách khoa học
Để có thể chung sống hòa bình và hợp tác với anh chị em đồng bào, chúng ta không thể không học tập lý luận và suy diễn một cách có hệ thống và khoa học.
Bước đầu tiên trong tiến trình suy diễn là trình bày một cách trong sáng những sư kiện cụ thể và khách quan. Chúng ta đã thu thập và ghi nhận những sự kiện nầy, trong những hoàn cảnh được chúng ta xác định một cách nghiêm chỉnh.
Bước thứ hai là dựa vào các sự kiện ấy, để đề xuất một hay nhiều giả thuyết.
Bước thứ ba là rút ra một kết luận cuối cùng, sau khi rà soát lại những dữ kiện và tin tức, cũng như chứng minh tính hợp lý hợp tình của giả thuyết.
Bước thứ tư là tiên liệu một chương trình hành động ăn khớp với kết luận cuối cùng.
Không từng bước đi lên một cách có thứ tự như vậy, chúng ta sẽ nhảy vọt lung tung, lộn xộn như vượn chuyển cành. Hệ quả tất yếu là chúng ta không còn có khả năng chia sẻ, trao đổi, góp chung lại và cùng nhau sáng tạo, với những người đang chuyện trò và thảo luận với chúng ta. Thay vào đó, sẽ bùng nổ lên những vụ tranh chấp « tao hơn mày thua », hay là những vụ xung đột, hận thù và bạo động « mày phải chết, để cho tao sống ».
THỨ BỐN : Nêu lên những câu hỏi đóng góp và xây dựng
Khi lắng nghe kẻ khác trình bày ra ngoài tấm bản đồ nội tâm của mình, qua con đường lý luận và suy diễn, chúng ta cần nêu lên những câu hỏi xây dựng và đóng góp, nhằm xóa tan những mây mù còn tồn đọng.
Xúc động có thể là « con sâu làm rầu nồi canh », trong những quan hệ giữa chúng ta và người khác. Xúc động là những phản ứng tự động và máy móc xảy ra trong nội tâm, như buồn, lo, giận, sợ, ghét, trầm cảm, hận thù, tuyệt vọng. Những phản ứng nầy phát sinh từ những lối nhìn hay là tấm bản đồ có mặt trong nội tâm. Tuy nhiên, một khi đã xuất hiện, chúng nó trở lại làm ô nhiễm hay là khống chế những sinh hoạt của tư duy. Chẳng hạn khi đang ở giữa những tình huống giận hờn, trầm cảm, và lo âu... khả năng lý luận và suy diễn của tôi không còn hoạt động một cách bình thường. Lúc bấy giờ tuy có tai, tôi không còn nghe. Tuy có mắt, tôi không còn thấy. Trong những quan hệ với tha nhân, những động tác như lắng nghe, hiểu biết, đồng cảm, hợp tác, đối thoại...lúc bấy giờ sẽ bị tổn thương và suy đồi, một cách trầm trọng.
Không ngày ngày học tập hoặc tôi luyện những phương thức diễn tả, bộc lộ ra ngoài, chúng ta sẽ dễ dàng đánh mất khả năng tự chủ và kiểm soát tình hình. Xúc động, trong những điều kiện như vậy, sẽ xô đẩy chúng ta đi vào con đường bạo động, hận thù, xung đột và chiến tranh.
Nhằm hóa giải những rối loạn trong địa hạt xúc động, tác giả M. B. ROSENBERG đề nghị cho chúng ta bốn bước đi lên như sau :
4.- PHƯƠNG THỨC ĐỔI MỚI TẤM BẢN ĐỒ NỘI TÂM
Tác giả Chris ARGYRIS là một trong những người đã trải qua suốt cuộc đời của mình để nghiên cứu và đề xuất một phương pháp nhằm đổi mới những tấm bản đồ có mặt trong nội tâm.
Phương pháp đổi mới ấy bao gồm những điểm then chốt sau đây :
Thứ nhất : Mang tấm bản đồ nội tâm ra vùng ánh sáng để khảo sát.
Những tấm bản đồ nội tâm thường bám chặt vào các tầng sâu của tâm hồn. Hơn nữa, chúng nó đã được thành hình, trong những ngày tháng xa xưa cổ đại, lúc chúng ta vừa bắt đầu học nói.
Trong tình huống hiện tại, chúng nó đã được chôn vùi, quên lảng ở đáy sâu của Vô Thức.
Tuy nhiên, như trước đây tôi đã trình bày và nhấn mạnh, những tấm bản đồ nội tâm tuy vô thức, vẫn ngày ngày điều hướng và điều hợp những chương trình hành động của chúng ta. Dưới hình thức ngụy trang, chúng nó len lỏi nằm vùng trong mọi sinh hoạt của chúng ta như : lề lối ghi nhận và gạn lọc những tin tức, cách thức thuyên giải các sự kiện, những phản ứng xúc động và tình cảm, chiều hướng kết dệt những quan hệ tiếp xúc và trao đổi với người khác.
Một cách đặc biệt, chúng nó thoát ra ngoài, qua con đường sử dụng ngôn ngữ mập mờ, úp mở, thiếu chính xác.
Nếu ngày ngày học hỏi, thực tập, tôi luyện khả năng LẮNG NGHE mình và LẮNG NGHE người khác một cách cẩn trọng, chúng ta có thể tiếp cận và chuyển hóa những tấm bản đồ nội tâm. Nhờ đó, chúng ta tránh được bao nhiêu ngộ nhận, tranh chấp và xung đột. Cũng nhờ đó, chúng ta có thể làm vơi bớt bao nhiêu khổ đau cho mình và cho người khác, trong lòng Quê Hương và cuộc đời.
Thứ hai : Lắng nghe và chuyển hóa ngôn ngữ.
Ba cơ chế - tổng quát hóa, thanh lọc và ý nghĩa chủ quan - là những phương tiện rất cần thiết trong công việc học tập.
Nhờ những cách làm nầy, chúng ta rút gọn, tóm lược, sắp xếp những bài học và kiến thức vào trong kho tàng hoài niệm.
Tuy nhiên, khi nói về mình, về người khác hay là khi mô tả một sự việc được chúng ta chứng kiến, chúng ta cũng dễ dàng bóp méo và xuyên tạc nhiều tin tức, vì những cơ chế nầy.
- Với những lối nói như « luôn luôn, không bao giờ, khi nào cũng vậy... », chúng ta chuyển biến những tin tức cụ thể, khách quan và chính xác... thành những mệnh đề phê phán, tố cáo, chụp mũ. Chẳng hạn, khi nói với bạn đồng liêu : « Bạn luôn luôn đến chậm », chúng ta đã phát biểu một qui luật bất biến và thường hằng. Trong thực tế, người bạn ấy đã đến chậm khi nào ? Mấy lần ? Vì lý do gì ?
- Khi đưa ra những nhận xét về « người Trung, người Nam, người Mỹ, người Pháp... », một cách chính xác chúng ta đang nói đến người nào ? Tên gì ? Mấy tuổi ? Ở đâu ? Phái tính ?
- Khi sử dụng những mệnh đề trình bày « một việc làm » như « yêu Nước, phục vụ đồng bào, sống đạo, hy sinh vì Tổ Quốc », có bao giờ chúng ta xác định những động tác cụ thể mà chúng ta đã thực hiện : « Khi bạn yêu Nước, bạn làm những điều gì, mà tôi có thể quan sát và ghi nhận ? »
- « Người ta nói xấu tôi ở đây, họ làm những điều phản động, các anh là những thành phần thích bôi nhọ kẻ khác... ». Trong những câu nói ấy, chủ từ « ngưới ta, họ, các anh... » là những người nào ? Những mệnh đề mơ hồ như vậy có phần vụ và hiệu năng gây hỏa mù trong tâm hồn của những người đang nghe chúng ta.
- Trong những câu chuyện hằng ngày, chúng ta cũng thường có xu thế nêu lên những cách so sánh như : « tốt hơn, thích hợp hơn, hay hơn... ». Và chúng ta không giải thích : chúng ta dựa vào những tiêu chuẩn hợp lý và hợp pháp nào, để có thể xếp đặt và so sánh như vậy.
Qua bao nhiêu nhận xét ấy, tôi muốn nhấn mạnh một điều : trong những quan hệ trao đổi với người khác, ngôn ngữ được chúng ta dùng hằng ngày, là nguồn gốc có phể phát sinh nhiều ngộ nhận, gây ra những tranh chấp và xung đột trầm trọng. Cho nên khi ý thức về ảnh hưởng của ngôn ngữ, chúng ta đã bắt đầu tôn trọng con người đang tiếp xúc với chúng ta. Nhờ vào đó, chúng ta có thể chuyển hóa những quan hệ giữa chúng ta và người ấy, từ tiêu cực thành tích cực. Từ tê liệt hoặc phá hoại thành xây dựng và năng động.
THỨ BA : Suy diễn một cách khoa học
Để có thể chung sống hòa bình và hợp tác với anh chị em đồng bào, chúng ta không thể không học tập lý luận và suy diễn một cách có hệ thống và khoa học.
Bước đầu tiên trong tiến trình suy diễn là trình bày một cách trong sáng những sư kiện cụ thể và khách quan. Chúng ta đã thu thập và ghi nhận những sự kiện nầy, trong những hoàn cảnh được chúng ta xác định một cách nghiêm chỉnh.
Bước thứ hai là dựa vào các sự kiện ấy, để đề xuất một hay nhiều giả thuyết.
Bước thứ ba là rút ra một kết luận cuối cùng, sau khi rà soát lại những dữ kiện và tin tức, cũng như chứng minh tính hợp lý hợp tình của giả thuyết.
Bước thứ tư là tiên liệu một chương trình hành động ăn khớp với kết luận cuối cùng.
Không từng bước đi lên một cách có thứ tự như vậy, chúng ta sẽ nhảy vọt lung tung, lộn xộn như vượn chuyển cành. Hệ quả tất yếu là chúng ta không còn có khả năng chia sẻ, trao đổi, góp chung lại và cùng nhau sáng tạo, với những người đang chuyện trò và thảo luận với chúng ta. Thay vào đó, sẽ bùng nổ lên những vụ tranh chấp « tao hơn mày thua », hay là những vụ xung đột, hận thù và bạo động « mày phải chết, để cho tao sống ».
THỨ BỐN : Nêu lên những câu hỏi đóng góp và xây dựng
Khi lắng nghe kẻ khác trình bày ra ngoài tấm bản đồ nội tâm của mình, qua con đường lý luận và suy diễn, chúng ta cần nêu lên những câu hỏi xây dựng và đóng góp, nhằm xóa tan những mây mù còn tồn đọng.
- Xin bạn làm ơn xác định : Những điều bạn vừa trình bày là những tin tức cụ thể, hay là những kết luận của bạn ?
- Nếu đó là những tin tức, xin bạn bổ túc : Bạn đã thu thập các tin tức ấy khi nào ? Ở đâu ? Trong hoàn cảnh nào ? Có ai chứng kiến cùng với bạn ?
- Nếu đó là kết luận của bạn, xin bạn bắt đầu nêu ra những dữ kiện làm bàn đạp cho cách suy luận của bạn ?
- Dựa vào những tin tức mà bạn đã đưa ra, bạn thuyên giải như thế nào. Giả thuyết của bạn là gì ?
- Với kết luận mà bạn đã rút ra, bạn tiên liệu chương trình hành động như thế nào ? Trong bao lâu ? Giai đoạn đánh giá kết quả lần đầu tiên sẽ được tổ chức thế nào ? Ở đâu ? Khi nào ? Có ai tham dự ? Chương trình sẽ được thực hiện, trong những điều kiện nào ?...
Xúc động có thể là « con sâu làm rầu nồi canh », trong những quan hệ giữa chúng ta và người khác. Xúc động là những phản ứng tự động và máy móc xảy ra trong nội tâm, như buồn, lo, giận, sợ, ghét, trầm cảm, hận thù, tuyệt vọng. Những phản ứng nầy phát sinh từ những lối nhìn hay là tấm bản đồ có mặt trong nội tâm. Tuy nhiên, một khi đã xuất hiện, chúng nó trở lại làm ô nhiễm hay là khống chế những sinh hoạt của tư duy. Chẳng hạn khi đang ở giữa những tình huống giận hờn, trầm cảm, và lo âu... khả năng lý luận và suy diễn của tôi không còn hoạt động một cách bình thường. Lúc bấy giờ tuy có tai, tôi không còn nghe. Tuy có mắt, tôi không còn thấy. Trong những quan hệ với tha nhân, những động tác như lắng nghe, hiểu biết, đồng cảm, hợp tác, đối thoại...lúc bấy giờ sẽ bị tổn thương và suy đồi, một cách trầm trọng.
Không ngày ngày học tập hoặc tôi luyện những phương thức diễn tả, bộc lộ ra ngoài, chúng ta sẽ dễ dàng đánh mất khả năng tự chủ và kiểm soát tình hình. Xúc động, trong những điều kiện như vậy, sẽ xô đẩy chúng ta đi vào con đường bạo động, hận thù, xung đột và chiến tranh.
Nhằm hóa giải những rối loạn trong địa hạt xúc động, tác giả M. B. ROSENBERG đề nghị cho chúng ta bốn bước đi lên như sau :
- Thứ nhất : xác định môi trường. Tôi thấy, tôi nghe những gì ? Ai ? Ở đâu ? Khi nào ? Bao lâu ? Thế nào ?...
- Thứ hai : Đặt tên hay là gọi tên một hay nhiều xúc động đang thành hình và từ từ xuất hiện trong nội tâm.
- Thứ ba : Khám phá nhu cầu cơ bản đang ẩn núp ở đằng sau hoặc bên dưới mỗi xúc động.
- Thứ bốn : Chia sẻ với những người đang có mặt lời yêu cầu tích cực và cụ thể, cũng như bao nhiêu nguyện vọng chính đáng của mình.Khi có nhiệm vụ nâng đỡ ai, chúng ta cũng giúp họ đi qua bốn bước hóa giải vừa được giới thiệu và trình bày.
6.- KẾT LUẬN : Tự do và sáng suốt chọn lựa cho mình một tấm bản đồ năng động và xây dựng, thay vì khoán trắng cho trời đất hoặc thời tiết chỉ huy, lèo lái chúng ta.
Khi thực hiện hai động tác « chọn lựa và quyết định », tôi là con người tự do, có khả năng làm chủ bản thân và cuộc đời. Trái lại, khi « phản ứng một cách máy móc, bốc đồng và tự động », tôi chỉ là đối vật và nạn nhân. Tôi khoán trắng cho kẻ khác toàn quyền chỉ đạo mọi đường đi nẻo về của tôi.
Đối với tấm bản đồ nội tâm, chúng ta cũng đứng trước hai ngả đường tương tự như vậy:
Một bên, tôi chịu đựng, đầu hàng, làm nạn nhân.
Bên kia, tôi chọn lựa cho tôi tấm bản đồ nội tâm thích ứng với bản chất, nhu cầu và nguyện vọng làm người của tôi.
Với tấm bản đồ thứ hai nầy, tôi có những quyết định sáng suốt sau đây :- Thực tế của tôi là những gì tôi thấy, tôi nghe, tôi xúc cảm... Những gì còn lại không ở trong tầm hiểu biết và quyền làm chủ của tôi.
- Lối nhìn của tôi bao gồm hai trọng điểm. Tôi là một con người toàn phần với những giá trị độc đáo. Người khác, trước mặt tôi cũng là một con người toàn phần được tôi kính trọng vô điều kiện, mặc dù họ đã và đang có những hành vi sai trái, trong cuộc đời. Trong bất cứ hoàn cảnh và điều kiện nào, lối nhìn của tôi về người khác là lối nhìn Yêu Thương và Tha Thứ, Đồng Cảm và Đồng Hành.
- Xúc động tiêu cực và tê liệt có thể phát xuất từ con người của tôi. Với khả năng hóa giải, tôi làm chủ đời tôi. Trong một phút giây thiếu thức tĩnh, tôi có thể đánh mất tâm hồn an lạc. Nhưng thậm chí trong tình huống nầy, tôi vẫn có khả năng tìm lại con người đích thực của tôi.
- Trong lãnh vực quan hệ, tôi chọn lựa con đường « Người Thắng, Tôi Thắng ». Với tinh thần ấy, cả hai chúng tôi hợp tác với nhau, sáng tạo với nhau, cùng nhau bắt tay xây dựng « Trời Mới, Đất Mới, Con Người Mới, Quê Hương Mới ».
Lausanne - Thụy Sĩ - Tháng 10-2004
SÁCH THAM KHẢO :
1.- Chris ARGYRIS- OVercoming Organizational Defenses - Needham, Mass. 1990.
- Reasoning, Learning, and Action - Jossey-Bass, San Francisco 1982.
- Action Science - Jossey-Bass, San Francisco 1985.
3.- Marshall B. ROSENBERG - Nonviolent Communication - Pudle Dancer Press, Encitas CA 2001.
4.- NGUYỄN Văn Thành - Huyền Sử Việt Nam : Con đường luyện vàng của Con Rồng Cháu Tiên - Tình Người, Lausanne 2004.