Nhiếp ảnh gia chiến trường Tim Page

Tuần qua, lần đầu tiên một Bộ trưởng Quốc phòng Việt Nam đã tới thăm Hoa Kỳ kể từ sau khi cuộc chiến kết thúc, đồng thời ngày càng có nhiều so sánh giữa cuộc chiến Iraq với cuộc chiến tranh Việt Nam.

Nhân dịp này, Hà Mi của ban Việt ngữ đài BBC đã chuyện trò với Tim Page, một trong những phóng viên nhiếp ảnh chiến tranh nổi tiếng thời chiến tranh Việt Nam. Câu hỏi đầu tiên là ông đã đến với nhiếp ảnh như thế nào?

Tim Page: Câu trả lời tốt nhất trước câu hỏi tôi này, đó là tôi xin được việc mà công việc đó tôi đã không thể từ chối, trên phương diện chuyên môn mà nói. Tôi đang ở Lào vào năm 1964, và tôi đi chụp ảnh thay cho một người bạn khi đó đang làm việc cho Hãng UPI, United Press International, khi anh ấy phải đi ra nước ngoài và tôi đã có được những bức ảnh duy nhất về cú đảo chính tại đó. Thế rồi hãng UPI đã đề nghị tôi đi sang Việt nam, làm phóng viên nhiếp ảnh cho Hãng.

BBC: Khi ông tới Việt Nam vào tháng hai năm 1965, ấn tượng đầu tiên của ông về Việt Nam là gì, thưa ông?

Tim Page: Thật là khó nói, vì lúc đó Việt Nam còn mang nhiều sắc thái của Pháp và chiến tranh còn chưa in những dấu ấn đậm nét như vài năm sau đó. Miền Nam Việt Nam vẫn còn là một nơi đầy lính Mỹ và giao thông tấp nập. Người ta có cảm giác nơi đây vẫn là một thuộc địa của Pháp.

BBC: Ông có thể nhắc lại một vài kỷ niệm đáng nhớ nhất về thời gian ông có mặt tại Việt Nam làm phóng viên nhiếp ảnh chiến tranh không thưa ông?

Tim Page: Tôi không nghĩ là có thể đưa ra một sự kiện nào đó duy nhất. Nếu chúng ta hỏi bất cứ ai đã từng có mặt tại Việt Nam trong thời gian đó, đều khó có thể đưa ra một sự kiện nổi bật nhất. Tôi cho là không thể nói một sự kiện nào là quan trọng nhất trong ký ức của tôi.

Có lẽ hai điều phải nhắc tới, đó là được là một nhân chứng, được chứng kiến cuộc chiến diễn ra, phải nói đó là một đặc ân, được chứng kiến cuộc đấu tranh giải phóng, được tiếp cận gần gũi đến vậy với những người tham gia trong cuộc chiến, dù đó là người Mỹ, người Việt. v.v. khi họ phải đối mặt với cái chết. Phải nói đó là một đặc ân vô cùng to lớn khi được là nhân chứng trong thời kỳ đó.

Chính bản thân tôi cũng đã từng bị thương và đã từng trải qua những đau đớn, chịu đựng, và đồng thời được có mặt tại một đất nước mà người dân đầy lòng vị tha, tập làm quen với những tình huống có thể nói là cực kỳ điên rồ trút xuống đầu họ.

Việt Nam cũng là một nơi dễ sống, vui vẻ và đầy những điều thú vị. Tất cả chúng tôi, những phóng viên chiến tranh, hồi đó đều còn rất trẻ và có thể nói là chúng tôi rất ý thức về tính mạo hiểm, về ý nghĩa của việc mình làm.

Những bức ảnh được đăng trên tạp chí Life, hay trên các báo chí khác ngày đó không giống như những hình ảnh được đăng ngày này và chúng tôi có thể có những tác động, ảnh hưởng tới người xem, và người ta có thể rút ra một điều gì đó từ những bức ảnh ấy. Chúng đã giúp thay đổi cả tiến trình của cuộc chiến.

Tôi không nghĩ là ngày nay có thể làm được điều đó, và trên phương diện này thì phải nói cuộc chiến Việt Nam là cuộc chiến đầu tiên được các phóng viên độc lập tường thuật, cuộc chiến đầu tiên được chụp ảnh màu, cuộc chiến đầu tiên được tường thuật qua truyền hình, và cuộc chiến đầu tiên không bị kiểm duyệt. Cuộc chiến đầu tiên và cũng là cuối cùng trên nhiều phương diện.

Để sống thì đây cũng là một nơi tuyệt vời, vì Việt Nam là một đất nước rất đẹp, con người cũng đẹp, đồ ăn thức uống rất ngon. Và là một thanh niên thì những kinh nghiệm đó là một điều không thể quên được.

BBC: Là một thanh niên rất trẻ, khi tới Việt Nam trong thời gian chiến tranh ông mới 21 tuổi, ông đã làm thế nào để có thể đương đầu và trụ được trong bối cảnh chiến tranh như vậy?

Tim Page: Tôi đã đương đầu, chống chọi với cuộc chiến như thế nào ư? Hoặc là trụ được hoặc là không. Bạn buộc phải đương đầu thôi vì như chúng tôi vẫn nói, phải đè nèn nỗi sợ hãi, vì nếu không thì nó sẽ bao trùm, vượt lên trên chính bạn và bạn sẽ không thể bước ra để chụp thêm một bức ảnh nào nữa. Bạn trở nên quá sợ hãi, quá hoảng loạn, quá lo lắng, hốt hoảng trước sự điên rồ của chiến tranh.

Còn bản thân tôi đã đương đầu với chiến tranh như thế nào ư? Có lẽ là sau khi có mặt tại chiến trường, trở về sau những chiến dịch và chứng kiến cảnh người chết trong cuộc chiến, và chụp những bức ảnh vô giá mang về, thì chúng tôi ngồi xuống với nhau, hút điếu thuốc là, uống chút gì đó và nói về những điều đã chứng kiến, và cố gắng thư giãn, và cố không nghĩ tới những chuyện đã xảy ra tại chiến trường.

Nhưng vẫn biết rằng, ngày mai hay ngày kia, sẽ lại phải bước ra đối mặt với nó. Tôi không nghĩ là có thể thực sự “giải quyết” được tâm lý ấy mà chỉ có thể đè nén nó. Và trên một phương diện nào đó thì bạn biến trạng thái tiêu cực đó sang thành sự sáng tạo trong nhiếp ảnh, trong viết lách hay trong phim ảnh.

Tôi cho rằng sau này các vấn đề mới nảy sinh, đó là khi nhìn lại quá khứ, và có cảm giác tội lỗi khi mình thì sống sót mà những người khác thì không. Và mãi sau này ta mới thực sự thích nghi được với những gì đến xảy ra với mình vào thời điểm đó.

BBC:Ông đã bị thương nhiều lần và vài lần thương nặng tưởng chết, cảm giác của ông ra sao khi trở lại chiến trường sau mỗi lần bị thương như vậy?

Tim Page: Khi còn trẻ, có lẽ người ta tin rằng, chẳng điều gì có thể xảy ra với mình được và rằng mình được Thượng đế hay một thánh nhân nào đó phù hộ. Nhưng đến khi chính mình bị thương thì bỗng nhận ra rằng mình cũng chỉ làm bằng xương bằng thịt như những người khác.

Và trong chiến tranh thì không ai có thể nói trước được là mình có thể bị trúng đạn ở đâu, trong rừng rậm, trong khi ngủ, trên đường phố hay trong vùng có giao tranh. Và mối đe dọa đó đến từ mọi phía, vào mọi thời điểm, bất kể ngày hay đêm.

Và không có cách gì có thể tự bảo vệ mình trước những đe dọa như thế, vì vậy cách duy nhất có lẽ là tự tạo ra một vỏ bọc che chắn tâm trí của mình trước những đe dọa đó. Rồi khi bị thương, con người ta bắt đầu tự đặt câu hỏi với chính mình, tại sao lại ở đây, và ở đây để làm gì, họ tự vấn chính động cơ của mình.

Sau mỗi lần bị thương như vậy và lại bước vào cuộc chiến, lại đối mặt với sự điên rồ của chiến tranh thì nó cũng giống như sau khi ngã ngựa vậy, chỉ có điều ta có thể điều khiển được con ngựa mình cưỡi trong khi lại chẳng có chút quyền lực gì điều khiển được cuộc chiến cả. Vì thế sau mỗi lần bị thương, khi phải trở lại đối mặt với cuộc chiến thì việc tiếp tục làm việc lại ngày càng trở nên khó khăn hơn. Tới một lúc nào đó bạn tự nhủ rằng chỉ có thể chịu đựng tới mức này thôi, không thể chịu đựng thêm được nữa.

BBC:Thế điều gì đã khiến ông tiếp tục, có phải vì danh tiếng, vì tính mạo hiểm, hay vì một lý tưởng nào đó? Ông có một quan điểm cụ thể về cuộc chiến Việt Nam không thưa ông?

Tim Page: Đây là một câu hỏi khó trả lời vì khi con người ta trưởng thành hơn, già dặn hơn, thái độ chính trị của ta cũng dần thay đổi. Vào thời điểm khi tôi trở lại Việt nam hồi năm 1968, tôi đã ở Mỹ và đã chụp ảnh tường thuật phong trào chống chiến tranh. Tôi trở thành người có tư tưởng chống chiến tranh hơn, và đối với tôi toàn bộ cuộc chiến trở nên điên rồ và vô nghĩa lý hơn.

Vì thế những đề tài tôi chụp thường trở nên mang tính chống chiến tranh mạnh mẽ hơn. Thực sự nói cho cùng thì tất cả các hình ảnh về chiến tranh đều trở thành những hình ảnh chống chiến tranh cả. Và tôi cho rằng mình bắt đầu tìm kiếm những hình ảnh để thể hiện thái độ chỉ trích, nhạo báng chiến tranh và cho thấy thực chất chiến tranh là gì.

Cuộc chiến tranh Việt Nam là độc nhất vô nhị, vì nó kéo dài rất lâu. Các cuộc chiến tranh hiện đại chỉ kéo dài không bao lâu, như cuộc chiến vùng Vịnh, kết thúc sau vài tuần. Trong khi tại Việt Nam người ta sống cùng chiến tranh, và bước vào cuộc chiến như đi làm vậy, và trên phương diện ấy thì nó quả là một kinh nghiệm thật khác thường.

Càng ở đó lâu bao nhiêu thì người ta càng nhận ra những nỗ lực thực dân hóa của Mỹ qua việc ném bom Campuchia và dùng B52 ném bom Việt Nam là một điều thực sự vô nghĩa lý vì đây là một cuộc chiến không thể thắng được.

Thật khó có thể nói với người Mỹ rằng quý vị sẽ không thể thắng được, rằng đó là chuyện sẽ không xảy ra. Trong khi đó người Mỹ tin rằng họ sẽ thắng mà đó lại là một cuộc chiến không thể thắng nổi. Vì thế những bức ảnh chụp chiến tranh của tôi cũng trở nên có tính chính trị hơn, với những đổi thay trong cách chụp của mình, cách mình nhìn sự vật, và cách mình chọn lựa hình ảnh để chụp.

BBC: Thế ông có tin rằng các phóng viên nhiếp ảnh, các nhà báo có thể thay đổi được chiến cuộc?

Tim Page: Tôi cho rằng vào thời kỳ đó, chúng tôi đã làm thay đổi cuộc chiến bởi qua những tường thuật rất nhiều về cuộc chiến tranh Việt Nam, vì đây là cuộc chiến đầu tiên được các nhà nhiếp ảnh độc lập tường thuật.v.v cuộc chiến đầu tiên và cũng là cuối cùng trên nhiều phương diện tường thuật.

Và tôi cho rằng điều đó đã xảy ra được là vì trong thời chiến tranh Việt Nam đã có những nhà nhiếp ảnh chiến tranh rất tài năng. Những bức ảnh họ chụp được đăng trên trang nhất của các tờ báo, tạp chí lớn trên toàn thế giới và trên cả truyền hình nữa.

Và dần dà tất cả những cái đó đã làm thay đổi thái độ của công chúng về cuộc chiến, mà đặc biệt quan trọng là của công chúng tại Hoa Kỳ, rồi tại châu Âu, Nhật bản, Úc và những nơi khác nữa. Thậm chí tới ngày nay, nếu ta hỏi những người ở một độ tuổi nhất định, những người đã từng biết chừng gần một chục tấm ảnh về chiến tranh Việt Nam thì những hình ảnh đó vẫn còn ghi lại trong trí nhớ của họ.

Tôi cho rằng một tập hợp chung những hình ảnh về chiến tranh đó, những trích đoạn trên truyền hình, trên báo chí thực sự đã làm thay đổi ý kiến của công chúng, lối nghĩ và cách nhìn nhận cuộc chiến, và về sự điên rồ của Mỹ trong cuộc chiến tại Việt Nam và tại Đông Dương.

BBC: Nhưng ông không cho rằng nay các nhà báo, phóng viên nhiếp ảnh, truyền hình có thể làm điều đó, như trong cuộc chiến hiện nay tại Iraq?

Tim Page: Không, đó là điều không thể làm được. Hãy nhìn vào cuộc chiến Iraq sẽ thấy. Về cơ bản đó là hình thức cài phóng viên đi theo tường thuật và do quân đội kiểm soát. Chúng ta không được thấy những thống khổ, khó khăn mà người dân Iraq phải chịu đựng, trừ phi xem các đài truyền hình Ả rập, như Al Jazeera, chúng ta không được thấy những gì từ cực bên kia vì chúng bị che giấu trước mắt của chúng ta.

Chúng ta không được thấy hình ảnh của các nạn nhân, và thậm chí cũng chẳng được thấy xác của những lính Mỹ bị thiệt mạng. Báo chí ngày nay gần giống như những quyển catalo để đặt mua hàng thời những năm 60 vậy.

Trước đây, các tạp chí ra vào thứ bảy là lãnh địa của giới nhiếp ảnh, nhưng ngày nay đã trở thành lãnh địa của giới tiêu thụ, và các bài báo trong các tạp chí này là về thời trang, về nấu ăn, làm vườn, chứ không có những đề tài có chiều sâu hay có ý nghĩa sâu sắc.

Vấn đề là những gì các phóng viên nhiếp ảnh và truyền hình ghi lại trong chiến tranh nghiễm nhiên sẽ khiến người xem buồn khi thấy những cảnh tượng đó và khiến người ta phải suy nghĩ. Và nếu những hình ảnh đó lại được cắt bỏ, biên tập lại thì toàn bộ việc có mặt và ghi lại những hình ảnh đó sẽ chẳng còn ý nghĩa hay tác dụng gì nữa. Tôi cho rằng đây là một vấn đề rất căn bản.

BBC: Trở lại cuộc chiến tranh Việt Nam, khi ông ở đó, ông có cách nhìn nhận như thế nào về những người lính Mỹ và những người lính Việt Nam? Ông cùng sống với họ, ông nghĩ về họ như thế nào?

Tim Page: Tôi là người cũng trang lứa với rất nhiều người lính Mỹ, Úc, Nam Hàn và cả những người lính miền Nam Việt Nam, thậm chí miền Bắc Việt nam nữa, những thanh niên trẻ bị đưa ra mặt trận chiến đấu để chết tại chiến trường. Hầu hết những lính Mỹ trẻ cho rằng chúng tôi là những kẻ điên rồ, và họ không thể hiểu nổi tại sao chúng tôi lại tình nguyện đi ra chiến trường để chụp ảnh trong khi có thể ngồi nhà.

Đi cùng những người lính Việt nam Cộng hòa thú vị hơn vì có thể hiểu được những trăn trở dằn vặt của những người phải chiến đấu chống lại anh em đồng bào mình, hiểu được bản chất của cuộc nội chiến, sự điên rồ và ngu xuẩn của chiến tranh với những ảnh hưởng tới xã hội, và ta bắt đầu hiểu được gốc rễ của toàn bộ cuộc chiến.

Do đó tôi có cảm giác thỏa mãn, hài lòng hơn khi đi với lính Việt hơn là đi với lính Mỹ mặc dù những hình ảnh và sự kiện thu nhận được có thể không ăn khách bằng, nhưng nó cho ta cái nhìn thấu đáo hơn của người trong cuộc, về toàn bộ phương diện chính trị của cuộc chiến.

BBC:Trong thời gian có mặt tại Việt Nam, ông có những tiếp xúc gần gũi nào với Việt cộng hay lính từ miền Bắc không, thưa ông?

Tim Page: Không, hầu như rất ít. Như chị biết đấy, rất khó có thể có những liên hệ với phía bên kia. Có một nơi mà người ta có thể đến tìm cách liên lạc với phía bên kia, đó là Cồn Phụng gần Mỹ Tho nơi ông Đạo Dừa trú ngụ.

Tôi từng biết người từ phía bên kia, và tất nhiên là ngày nay chúng ta biết rằng tại tất cả các văn phòng báo chí đều có những người làm việc cho phía bên kia mà tôi chắc là để theo dõi chúng tôi, theo dõi những gì chúng tôi làm, hay nói. v.v. Họ không bao giờ để lộ ra điều đó cho tới mãi sau này.

Nhưng ai nay cũng biết rằng có một chỉ thị từ Hà nội hay từ Mặt trận dân tộc rằng đừng có giết các phóng viên, nhà báo vì thì giới báo chí về cơ bản là tuyên truyền quảng bá những thất bại của Mỹ và những thắng lợi của cộng sản.

Và thực chất là chúng tôi đang làm công tác tuyên truyền cho họ, chúng tôi trưng bày cho thế giới thấy thực sự những gì đang diễn ra, và đó là những gì chính quyền Hà nội muốn được thấy. Vì thế ở một mức độ nào đó chúng tôi được bảo vệ chứ không bị cố tình sát hại, vì trên thực tế chúng tôi phục vụ cho cả hai phía và nói lên sự thật.

BBC: Ông ở Việt Nam ba năm từ năm 1965 tới 1967 và sau đó ông trở lại vào năm 1968, cũng vẫn trong thời gian có chiến tranh. Lần đầu tiên ông ở trở lại Việt Nam sau chiến tranh là năm 1980. Vậy cảm tưởng của ông về một nước Việt Nam ngày nay là gì? Với những hy sinh, mất mát từ mọi phía liệu cuộc chiến đó có đáng không thưa ông?

Tim Page: Chẳng có cuộc chiến nào là đáng với những hy sinh mất mát cả. Chúng ta đều biết rằng tiến hành chiến tranh là để kiếm lợi, một số tiến hành chiến tranh để giải phóng, nhưng cuối cùng thì hầu hết đều chỉ là vì những lợi ích kinh tế, về quyền lực tối thượng của một thế lực này đối với một thế lực khác.

Mặc dù tôi cho rằng Việt Nam còn phải làm nhiều trong quá trình tái thiết đất nước, rõ ràng là vẫn còn rất nhiều vấn đề đang tồn tại như hệ thống chính trị, về kế hoạch hóa gia đình, rồi về kinh tế.v.v. nhưng được thấy một đất nước đã từng bị tàn phá thảm khốc vì một cuộc chiến tranh hiện đại và được thấy đất nước đó phục hồi thì đó quả là một điều kỳ diệu.

Thật cảm phục khi được thấy những người dân đã từng là nạn nhân của cuộc chiến, khốn khổ vì cuộc chiến nay trở lại cuộc sống bình an mà không hề mang hận thù, đầy lòng vị tha, sống với hiện tại, và bỏ qua quá khứ.

Nhiều người thuộc thế hệ trẻ ngày nay không biết gì về chiến tranh ngoài những gì qua sách vở và trên phương diện đó thì tôi cho rằng nghĩa vụ của chúng ta là phải đem lại cho họ một hình ảnh chính xác về cuộc chiến, về lịch sử, chỉ cho họ thấy lịch sử của đất nước họ.

BBC: Xin hỏi ông một câu cuối cùng, ông có nghĩ là Hoa Kỳ cần phải giúp giải quyết hậu quả chiến tranh, như trong vấn đề chất độc màu da cam, hay giúp những thương binh do cuộc chiến.v.v.?

Tim Page: Tôi cho rằng trong vấn đề chất độc màu da cam thì chắc chắn là nên. Các cựu chiến binh Mỹ tham gia cuộc chiến Việt Nam đã bị ảnh hưởng do chất độc màu da cam trong thời gian chiến tranh đã kiện và được bồi thường những khoản tiền đáng kể cho chính bản thân họ hay cho các thân nhân của họ. Có sự cố tình tách biệt những người này với những nạn nhân chất độc màu da cam tại Việt Nam.

Còn về những tử sĩ hay thương binh do chiến tranh thì tôi cũng không biết liệu đó là trách nhiệm của phía Hoa Kỳ hay không. Nếu ta cứ tiếp tục đổ lỗi cho nhau, có lẽ sẽ tiếp tục phải đi ngược lịch sử, nhìn lại những gì đã xảy ra với Nga, Đức, với Trung quốc Nhật bản. Và chúng ta không thể cứ đổ lỗi cho lịch sử mãi được.

Theo tôi cách tốt hơn cả là nên mở cửa,cởi mở hơn. Hoa Kỳ trong suốt một thời gian dài đã áp dụng chính sách cấm vận với Việt nam, trong khi tốt hơn cả là tạo công ăn việc làm và có một nền kinh tế lành mạnh và như thế có nghĩa là các cựu chiến binh có thể được xã hội trông nom. Quá khứ đã qua và tôi cho rằng họ cần được sống trong hòa bình. (BBC)